Plast

Plastmengun, vandamál sem taka þarf á

Það er óhætt að segja að áhugi á umhverfismálum hafi stóraukist á undanförnum árum. Nú eru það ekki bara örgustu umhverfissinnar sem fárast yfir óþarfa umbúðum, rusli á víðavangi og brennslu jarðefnaeldsneytis. Fólk flykkist út að plokka, mætir með margnota pokann sinn í verslanir og kaupir rafbíla sem aldrei fyrr.

Þessa dagana fær plastmengun mikla athygli og ekki að ástæðulausu. Svo virðist sem jarðarbúum sé fyrirmunað að haga málum þannig að allt plast sé endurunnið með ábyrgum hætti. Ógrynni plasts endar í náttúrunni, ekki síst í hafinu þar sem það veldur bæði mengun og skaðar lífríkið. Plastið safnast saman á hafi úti og myndar gríðarstórar plasteyjur og þá hefur sjónum einnig verið beint að skaðsemi örplasts í hafi og vötnum. Víða um heim hafa bæði stjórnvöld, fyrirtæki og almenningur gripið til aðgerða. Oftast er um að ræða bann eða takmörkun á notkun einnota plasts, svo sem eyrnapinnum, plastpokum og plaströrum og eins hefur athyglin beinst að plastumbúðum.

Draga þarf úr neyslu almennt

Stefán Gíslason umhverfisstjórnunarfræðingur segir í samtali við Neytendablaðið að hann hafi orðið var við mikla vakningu í þessum málum og að mörg jákvæð teikn séu á lofti um að bæði stjórnmálamenn og almenningur vilji gera sitt til að sporna gegn plastmengun. „Þetta er frábær þróun og ævintýri líkast að sjá hversu mikil breyting hefur orðið á stuttum tíma. En við þurfum samt að gæta þess að önnur umhverfismál falli ekki í skuggann af þessu brýna máli, þ.e.a.s. að við föllum ekki í þá gryfju að halda að með þessu sé björninn unninn og að við getum haldið áfram að hegða okkur illa á öðrum sviðum. Það mikilvægasta finnst mér vera að draga úr neyslunni, einfaldlega að kaupa minna, já, og velja það betur. Það skiptir nefnilega ekki öllu máli í hvaða poka við berum dótið okkar heim, heldur það hvað er í pokanum.“

Verðum að vera breytingin

Stefán bendir á að framleiðsla og flutningur á óþörfum varningi feli í sér gríðarlega og alveg ástæðulausa sóun á auðlindum. Ekki bara sóun á auðlindum í venjulegum skilningi þess orðs heldur líka á tímanum sem við notum til að vinna okkur inn fyrir þessum varningi. „Þegar við þurfum að kaupa eitthvað og ef við höfum val, þá veljum við auðvitað umhverfismerktar vörur, t.d. Svansmerktar. Slíkar vörur eru yfirleitt ekki dýrari en aðrar vörur og duga í öllum tilvikum í það minnsta jafnvel til síns brúks. Svanurinn er umhverfis-, gæða- og loftslagsmerki sem vísar okkur veginn í skynsamlegum innkaupum. Höldum áfram að plokka en hættum líka að nota einnota hluti og annan óþarfa. Við verðum að vera breytingin, eins og Mahatma Gandhi sagði,“ segir Stefán að lokum.

Plasti skilað í endurvinnslu

– en hvað svo?

Mestallt plast sem skilar sér til endurvinnslu hér á landi er sent til Svíþjóðar enda engin plastflokkunarstöð starfandi hér á landi. Í borginni Motala í Austur-Gautlandi er stærsta umbúðaplastsendurvinnuslustöð Evrópu og getur hún tekið við 120.000 tonnum af plasti árlega. Mjög lágt hlutfall af plasti sem er skilað í endurvinnslustöðvar nýtist þó til endurvinnslu, þ.e. í nýjar plastumbúðir eða plastvörur, eða einungis þriðjungur. Restin er ekki af nógu miklum gæðum til endurvinnslu og er því brennd og nýtt til upphitunar.

Flókið að flokka

Það eru ýmsar ástæður fyrir því að svo lágt hlutfall af því plasti sem þó er skilað nýtist ekki betur. Það er einfaldlega flókið að flokka plast og þótt tæknin sé nýtt til hins ýtrasta þá geta leyseisnemarnir til dæmis ekki lesið upplýsingar um plastflokk ef umbúðir eru svartar. Flokkunin fer fram á færiböndum þar sem plastið er flokkað eftir stærð, þyngd og mýkt. Seglar grípa málmbita sem flækst hafa með áður en kemur að næsta stigi ferilsins þar sem leysisnemar flokka plastið eftir tegund. Það plast sem er brúklegt til endurvinnslu er síðan þvegið og brætt áður en það er selt áfram.

Lítil skil á plasti

Í Svíþjóð er talið að einungis einn þriðji af plastumbúðum frá neytendum skili sér í endurvinnslustöðvar. Staðan er verri hér á landi. Samkvæmt upplýsingum frá Umhverfisstofnun er magn umbúðaplastsúrgangs um það bil 40 kíló á hvern íbúa árlega.  Endurvinnsla á drykkjarumbúðum með skilagjaldi og á heyrúlluplasti er um 80–85% en á öðrum umbúðum er hlutfallið einungis 10–15%. Birgitta Stefánsdóttir, sérfræðingur hjá Umhverfisstofnun, segir að hlutfall almennra plastumbúða sé allt of lágt á Íslandi og að það muni reynast erfitt að uppfylla markmið Evrópusambandsins um 50% endurvinnsluhlutfall plastumbúða árið 2025. „Við þurfum að gera betur þegar kemur að endurvinnslu umbúða annarra en þeirra sem eru inni í skilagjaldskerfinu og heyrúlluplasts,” segir Birgitta. „Þrátt fyrir aukna umhverfisvitund og mjög mikla umræðu um skaðsemi plasts á lífríki sjávar hefur endurvinnsluhlutfallið breyst mjög hægt.“ Að sögn Birgittu vantar ennþá hvata til að ýta undir meiri flokkun á öðru umbúðaplasti auk þess sem auðvelt þurfi að vera fyrir heimili og fyrirtæki að skila flokkuðu plasti. Þá sé mikilvægt að undirstrika að plastvandinn sé fyrst og fremst magnvandi. „Við þurfum fyrst og fremst að taka á því plastmagni sem er að falla til.“

Hönnun á umbúðum skiptir máli

Ein ástæða þess hversu lítið er um umbúðir eða aðrar vörur úr endurunnu plasti er sú að það er ódýrara fyrir framleiðendur að kaupa nýtt plast en endurunnið. Hvatinn til endurvinnslu er því ekki mikill en því á að breyta. Samkvæmt áherslum Evrópusambandsins í úrgangsmálum eiga 50% af plastumbúðum að endurvinnast árið 2025 og 55% árið 2030. Til að auka endurvinnsluhlutfall er ekki síst mikilvægt að hanna umbúðir þannig að þær séu eins endurvinnanlegar og hægt er. Plastumbúðir eru merktar með þríhyrningi og tölu sem segja til um það hverrar gerðar plastið er. Flokkur 1, 2, 4 og 5 henta vel til endurvinnslu en flokkur 3 (PVC, sem er t.d. notað í plastfilmur og regnföt) og flokkur 6 (frauðplast) eru ekki endurvinnanlegir. Upplýsingar um plastflokka má sjá á ust.is undir grænn lífstíll.

Heimild: Råd og Rön 8/2019 og ust.is